Emocje towarzyszą nam od zarania dziejów i, pomimo że mieliśmy dużo czasu, aby je zrozumieć, to nadal trudno jest nam je poskromić. Często były traktowane jako czynnik zakłócający np. koncentrację uwagi. Były traktowane jako coś, co nas ogranicza.
Dziś już wiemy, że emocje są skarbnicą wiedzy o człowieku i jego doświadczeniach. Dlatego właśnie zrozumienie wzajemnych relacji między poznaniem a emocjami jest niezwykle ważnym elementem w drodze do budowania zrozumienia o funkcjonowaniu człowieka. Zarówno osób dorosłych, jak i dzieci.
Świadomość emocjonalna
Dlatego tak istotna jest świadomość emocjonalna, wspieranie dzieci w rozwoju tej świadomości, uczenie akceptowania emocji oraz przekazywanie sposobów ich okazywania. Nie dostrzeganie lub unieważnianie emocji, również tych mniej przyjemnych zaburza rozwój naszej świadomości emocjonalnej a tym samym ich akceptowanie. Trudność u dzieci czy młodzieży polega na tym, że nie zawsze są oni w stanie samodzielnie rozpoznać, nazwać i rozumieć emocje swoje i innych ludzi.
Jest to niezwykle ważna umiejętność polegająca na zdaniu sobie sprawy z własnych emocji oraz odpowiedzi na pytania: w jakich sytuacjach się pojawiają? Jak się zachowujemy, kiedy je czujemy? Poprzez uświadamianie sobie tego możemy dokonywać analizy i wyciągać wnioski. Taka „wewnętrzna analiza” ułatwia nam wchodzenie w relacje, ich podtrzymywanie, a także wpływa korzystnie na niezwykle ważną umiejętność, jaką jest mentalizowanie, czyli zdolność do zauważenia, rozumienia uczuć, intencji własnych i czyichś. Można powiedzieć, że jest to zdolność do „myślenia o emocjach i wczuwania się w myślenie”. Dzięki temu jesteśmy w stanie przewidzieć, co ktoś czuje, pragnie lub zamierza oraz jak my wpływamy na czyjeś reakcje.
Akceptowanie emocji
Czy potrafisz wyobrazić sobie swój pechowy dzień? Zasypiasz do pracy, wylewasz kawę na ubranie, zapominasz ważnych dokumentów, obrywasz od szefa za spóźnienie? Brzmi okropnie, prawda? Spróbuj teraz wyobrazić sobie, że wieczorem spotykasz się ze swoją przyjaciółką i opowiadasz jej o tym jakże fatalnym dla ciebie dniu. Co ona mówi? „Ogarnij się! Musisz po prostu wstawać wcześniej. Co z Ciebie za pracownik! Żadna praca nie jest idealna, jak chcesz, to zmień sobie pracę. Nie narzekaj”. Wydaje mi się, że na myśl o takiej rozmowie większość myśli o tym, jak można nazwać przyjacielem osobę, która NIE akceptuje naszych emocji, ocenia, prawi filozoficzne kazanie czy udziela porad, kiedy jesteśmy wzburzeni.
Przypomnijmy sobie teraz, jak reagujemy, kiedy to nasze dziecko ma gorszy dzień. Przychodzi i narzeka, że kolega nie chciał się z nim bawić, że zapomniał pracy domowej, że pani była na niego zła, że nie został wybrany do klasowego samorządu oraz że zasadniczo to nie znosi szkoły. Często pierwszą reakcją jest zaprzeczanie uczuciom dziecka, moralizowanie, porównywanie z kimś innym, filozofowanie, kazania czy zadawanie zbyt wielu zbędnych pytań, kiedy dziecko jest wzburzone.
Dziecko to nie jest inny gatunek. Jak mówi bohater książki dr. Seussa, słoń Horton „Ludzie to ludzie, choćby nie wiem jak mali”. Dzieci nie są jeszcze ukształtowane w pełni tak jak osoby dorosłe, ale często mają bardzo podobne potrzeby. Z tego też względu należy spojrzeć na swoje dziecko, jak na człowieka, tylko trochę mniejszego. Następnym razem, zanim na pierwszy spróbujmy zaznaczyć, że rozumiemy to, co w danej chwili czuje ten mały człowiek. Zaakceptujmy to poczucie niesprawiedliwości, smutek, czy zazdrość dziecka i spróbujmy powiedzieć: „Rozumiem, że też bardzo chciałbyś mieć taką zabawkę. Każdy by taką chciał! ”
Regulowanie emocji
Patrząc na rozwój emocjonalny dziecka, możemy założyć, że najważniejszym zadaniem rodzica jest obecność przy doświadczaniu emocji przez dziecko, interweniowanie i wspieranie w trudnych chwilach, przekazywanie i wzmacnianie pozytywnej ekspresji emocji, kontrolowanie sytuacji wywołującej silne emocji, pobudzanie emocji poprzez empatię, a także proponowanie dziecku strategii, które pomogą mu w sposób konstruktywny reagować podczas silnych i nieprzyjemnych emocji, tak aby obniżać swoje wewnętrzne napięcie.
O optymalnym sposobie regulowania emocji mówimy wtedy, gdy osoba reaguje spontanicznie, ale jednocześnie w sposób akceptowany przez społeczeństwo. Rodzice są pierwszymi i najważniejszymi „modelami” w życiu dziecka, to oni pokazują, w jaki sposób należy się zachować w różnych sytuacjach — jak się zachowujemy, kiedy czujemy radość, strach, smutek czy złość. Łatwo zauważyć, jak dziecko w podobny do nas sposób może okazywać pewne emocje. Często mówimy naszym pociechom, w jaki sposób NIE należy się zachowywać, kiedy jesteśmy rozzłoszczeni. Sposobem może być np. wspólny spacer, wyjście z domu, aktywność fizyczna, wyładowanie się przez krzyk czy po prostu rozmowa z bliską osobą.
Podsumowując, czy są dobre i złe emocje? Oczywiście, że nie. Każda za to jest niezwykle potrzebna. Po co jest strach? Może po to, abyśmy wiedzieli, co jest dla nas niebezpieczne, chroni przed groźnymi sytuacjami i pomaga ich unikać. A złość? Może po to, żebyśmy wyznaczali innym granice, których nie chcemy, aby przekraczali. Daje o sobie znać również, gdy na naszej drodze pojawia się przeszkoda lub mobilizuje nas do działania. Smutek? Każe nam się wycofać, odpocząć. Uświadamia nam również, co jest dla nas ważne.
Ważne jest, abyśmy trafnie rozpoznawali swoje emocje i adekwatnie je wyrażali. Daje nam to możliwość zaspokajania swoich potrzeb, dążenia do celów oraz komunikowania innym naszych odczuć, aby lepiej mogli nas zrozumieć.
Zatem może czasem warto obok matematyki, fizyki, języka polskiego czy przyrody, zwrócić większą uwagę na kwestie związane ze świadomością emocjonalną, akceptowaniem emocji czy regulowaniem emocji u naszych dzieci?
Patrycja Jędrzejewska
terapeuta pedagogiczny,
oligofrenopedagog
